ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ

(Η εκδήλωση μπορεί να παρουσιαστεί εν όψει των εορτών του Πάσχα)

Σκηνοθετικές οδηγίες: Η εκδήλωση γίνεται σε χώρο συσκοτισμένο και υποβλητικό και πρέπει να πλαισιώνεται με ανάλογο εικονογραφικό υλικό. Οι εικόνες μπορεί να προβάλλονται είτε σε μικροδιαφάνειες (slides) με προβολέα μικροδιαφανειών (projector) είτε, αν υπάρχει η δυνατότητα σύνδεσης βιντεοπροβολέα με ηλεκτρονικό υπολογιστή, θα μπορούσαμε να έχουμε δημιουργήσει για προβολή ένα αρχείο εικόνων στο power point με σκαναρισμένες εικόνες (εργασία την οποία μπορούμε να αναθέσουμε σε ομάδα μαθητών στο σχολικό εργαστήριο, υπό τις οδηγίες και την επίβλεψή μας ή σε συνεργασία με τον καθηγητή πληροφορικής).

Τις μικροδιαφάνειες, αν δεν υπάρχουν στο αρχείο του σχολείου ανάλογου περιεχομένου, είναι εύκολο να τις δημιουργήσουμε με μία φωτογραφική μηχανή τύπου reflex βάζοντας φιλμ θετικό (για έγχρωμες διαφάνειες) Νο 135 και φωτογραφίζοντας τις εικόνες από βιβλία στο φως της ημέρας, όχι με φλας.

Εικονογραφικό υλικό: Προτείνονται βυζαντινές εικόνες σχετικές με τα Πάθη, της Παναγίας ή του Χριστού, της Σταύρωσης, της Αποκαθήλωσης, αλλά και της Ανάστασης. Ακόμα άγγελοι από βυζαντινές εικόνες, φωτογραφίες από ελληνικά γραφικά εκκλησάκια και τα καμπαναριά τους, καμπάνες. Κατά την αναφορά σε αρχαία ελληνικά μοιρολόγια και την απαγγελία τους μπορούν να προβάλλονται αρχαίες ελληνικές επιτύμβιες στήλες ή σχετικές αγγειογραφίες από αττικές ληκύθους.

Δείγματα των προτεινομένων εικόνων παρακάτω· στο τέλος ενδεικτική βιβλιογραφία.

Απαιτείται συνεργασία καθηγητών ειδικότητας φιλολόγου, μουσικής, ίσως επιπλέον πληροφορικής (αν δουλέψουμε με power point), καλλιτεχνικών (θα μπορούσαν να κοσμήσουν το χώρο της εκδήλωσης έργα ζωγραφικής μαθητών σχετικά με το θέμα).

Αφηγητής Α΄: (Προλόγισμα:)

‘‘Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο σκληρός’’,

γράφει ο T. S. Eliot στην "Έρημη χώρα",

‘‘γεννώντας

μες απ’ την πεθαμένη γη τις πασχαλιές, σμίγοντας

θύμιση κι επιθυμία, ταράζοντας

με τη βροχή της άνοιξης ρίζες οκνές.

Ο χειμώνας μάς ζέσταινε, σκεπάζοντας

τη γη με το χιόνι της λησμονιάς, θρέφοντας

λίγη ζωή μ’ απόξερους βολβούς.’’

και πιο κάτω:

‘‘και πήραμε την κατηφόρα.

Εκεί νιώθεις ελευθερία, στα βουνά.’’

Δύο εικόνες - έννοιες, ελευθερία - βουνά, συνδυασμένες για όλους μας με την εντύπωση της ανόδου, την έννοια του ύψους, της ανάβασης και ανάτασης. Για να βρεις "ελεύθερο αέρα" ανεβαίνεις στα βουνά. Κι όμως ο ποιητής νιώθει την ελευθερία παίρνοντας την κατηφόρα…· η ανηφόρα σε… "πολεμάει" με τις δυσκολίες της ανάβασης! Όμορφες αντιθέσεις!

Ένας λαός, ο λαός μας, πολύπαθος, βασανισμένος στο διάβα των αιώνων, στο τέλος νικητής των αντιξοοτήτων που αντιμετωπίζει κάθε φορά, νιώθει να του ταιριάζει το πάθος του Ναζωραίου, ένα πάθος που η κατάληξη είναι η ανάσταση, η δόξα και η νίκη.

Γνώριμη ιστορία, που επαναλαμβάνεται σ' αυτό τον τόπο. Και το δράμα του Χριστού ταυτίστηκε με την ιστορία του λαού τούτου.

Βαθύ λυρικό πόνο εκπέμπουν τα μοιρολόγια του ελληνικού λαού από τις αρχαίες εποχές μέχρι τις μέρες μας, πόνο για την ομορφιά που χάνεται, του νεκρού Χριστού, της Ευριδίκης που ’χασε ο Ορφέας, του ωραίου Άδωνη που τον θρηνεί η Αφροδίτη, του θεού Διόνυσου που χάνει τη ζωή του, της ζωντάνιας της φύσης που σβήνει στο χειμώνα.

(Ακούγεται τραγούδι: μοιρολόγι)

(συνέχεια του προλογίσματος:)

Και πάλι με την ποίησή του ο λαός μας μας δίνει την ανέκφραστη χαρά του για την ανάσταση του Χριστού - νικητή του θανάτου, για την ανάσταση του Γένους μέσα από τους αγώνες του, της φύσης - θεού Διόνυσου που την άνοιξη ξαναγεννιέται.

(Ακούγεται βυζαντινή μουσική που η έντασή της σβήνει σιγά - σιγά και ακούγεται ο)

Αφηγητής Β΄:

Θρησκεία και Έθνος, δύο έννοιες στενά δεμένες. Για τους Έλληνες ύψιστο ιδανικό η θρησκεία και δεσμός για την ύπαρξη του Έθνους.

Το Πάσχα είναι η μεγαλύτερη γιορτή της χριστιανοσύνης. Με την εθνική ζωή συσχετίζεται ιδιαίτερα η πασχαλινή ευχή "καλή Ανάσταση" που εκφράζει την ελπίδα και την πίστη για ελευθερία, ευτυχία και αποκατάσταση της εθνικής πραγματικότητας σε δύσκολους καιρούς. Από τη νύχτα δε γεννιέται η μέρα; ποιος θα το αρνηθεί;

Είναι χαρακτηριστικές οι ομοιότητες της αρχαίας ελληνικής και της χριστιανικής θρησκείας. Ο θεός Διόνυσος λατρευόταν και συνδεόταν με τον κύκλο των εποχών και την περιπέτεια της βλάστησης. Γεννιόταν, μεγάλωνε και γινόταν τρανό παλικάρι, δρούσε, πέθαινε και ξαναζούσε με βάση τη λαϊκή φαντασία.

(Συνεχίζεται η βυζαντινή μουσική)

Αφηγητής Α΄:

Στον "Επιτάφιο" του Γιάννη Ρίτσου η μάνα που θρηνεί έχει ομοιότητες με την Παναγία, ενώ το αδικοχαμένο παιδί της ταυτίζεται με τον Ιησού Χριστό. Η μάνα οδύρεται για το μοναχογιό της. Αυτό εξηγεί την προσπάθειά της να κάνει τα αδύνατα δυνατά, για να τον επαναφέρει στη ζωή.

Απαγγελία:

‘‘Να’χα τ’ αθάνατο νερό, ψυχή καινούργια να’χα,

να σου ’δινα, να ξύπναγες για μια στιγμή μονάχα,

Να δεις, να πεις, να το χαρείς ακέριο τ’ όνειρό σου

να στέκεται ολοζώντανο κοντά σου, στο πλευρό σου.

…………………………………………….

Κι αν είν’ τα πόδια μου λιγνά, μπορώ να πορπατήσω

κι αν κουραστείς, στον κόρφο μου, γλυκά θα σε κρατήσω”.

(Γιάννη Ρίτσου"Επιτάφιος")

Χορωδία: τραγουδά αποσπάσματα από τον "Επιτάφιο" του Γιάννη Ρίτσου μελοποιημένα από το Μίκη Θεοδωράκη

Αφηγητής Β΄:

Ενώ μπροστά στο θάνατο του μονάκριβου παιδιού της αναφωνεί:

Απαγγελία:

‘‘Και τώρα πού θα κρατηθώ, πού θα σταθώ, πού θ†μπω,

που απόμεινα ξερό δεντρί σε χιονισμένο κάμπο;”

Αφηγητής Γ΄:

Την αδιάκοπη αυτή ανακύκληση της ζωής και του θανάτου, διαπιστώνουμε και στη χριστιανική θρησκεία όπως εκφράζεται σε διάφορους θρήνους στη νεότερη ελληνική ποίηση. Στο υπέροχο ποίημα του Κώστα Βάρναλη "Η μάνα του Χριστού" η Παναγία πονά μπροστά στο παιδί της, που το βλέπει να βασανίζεται και έτσι στιγματίζει την αχαριστία που έδειξαν οι άνθρωποι, να σταυρώσουν το Σωτήρα τους. Εκφράζει την επιθυμία να έμοιαζε ο γιος της, το καμάρι της, στα άλλα παιδιά, να ζούσε, να δημιουργούσε οικογένεια και μετά το θάνατό του, τα παιδιά που θα τον διαδέχονταν στη ζωή δεν θα άφηναν να σημάνει το τέλος της γενιάς του.

(Ακούγεται μουσική του Albinogni, από το "Adagio" ως μουσική υπόκρουση στην απαγγελία αποσπάσματος του ποιήματος του Κ. Βάρναλη "Η μάνα του Χριστού")

Απαγγελία:

‘‘Α! πώς είχα σα μάνα κι εγώ λαχταρήσει

(είταν όνειρο κ’ έμεινεν, άχνα και πάει)

σαν και τ’ άλλα σου αδέρφια να σ’ είχα γεννήσει

κι από δόξες αλάργα κι αλάργ’ από μίση!

………………………………………

Κι ο κατόχρονος θάνατος θα φτανε μέλι

και πολλή φύτρα θα ’φηνες τέκνα κι αγγόνια”

……………………………… ………

Αφηγητής Β΄:

Και κάποια στιγμή παύουν τα μάτια να βλέπουν μόνο επίγεια.

Απαγγελία:

‘‘Κατεβάζω στα μάτια την μάβρην ομπόλια,

Για να πάψει κι ο νους με τα μάτια να βλέπει …”

(Ακούγεται μουσική του Σταμάτη Σπανουδάκη: ορχηστρικό ως μουσική υπόκρουση, ενώ η χορωδία ψάλλει αποσπάσματα από τα "εγκώμια" της Μεγ. Παρασκευής και μαθήτριες απαγγέλουν:)

Χορωδία:

‘‘Τις μοι δώσει ύδωρ και δακρύων πηγάς

η θεόνυμφος Παρθένος εκραύγαζεν

ίνα κλαύσω τον γλυκύν μου Ιησούν; ”

…………………………………

‘‘Πότε ίδω, Σώτερ, Σε το άχρονον φως

την χαράν και ηδονήν της καρδίας μου;

η Παρθένος ανεβόα γοερώς”

…………………………………

‘‘Ω, γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον,

πού έδυ σου το κάλλος;”

Απαγγελία: (μαθήτρια) - (μοιρολόγι, δημοτικό)

‘‘Ήλιε μου, πώς εβιάστηκες να πας να βασιλέψεις;’’

Απαγγελία: (άλλη μαθήτρια) - (από τον "Επιτάφιο" του Γ. Ρίτσου)

‘‘Γλυκέ μου, εσύ δε χάθηκες, μέσα στις φλέβες μου είσαι

Γιε μου, στις φλέβες ολουνών, έμπα βαθιά και ζήσε”

Απαγγελία: (άλλη μαθήτρια) - (από τα "εγκώμια" της Μεγ. Παρασκευής)

‘‘Ω, φως των οφθαλμών μου, γλυκύτατόν μου τέκνον, πώς τάφω νυν καλύπτη;’’

Απαγγελία: (άλλη μαθήτρια) - (μοιρολόγι, δημοτικό)

‘‘Δε σ’ όμοιαζε, λεβέντη μου, στη μαύρη γης για να μπεις,

μόν’ σ’ όμοιαζε να κάθεσαι σ’ ενά ’μορφο τραπέζι,

να τραγουδείς να χαίρεσαι, να σε κερνούν να πίνεις’’

(Τελειώνει η μουσική υπόκρουση)

Αφηγητής Γ΄:

Η φύση συμπάσχει μαζί με τη γυναίκα - μάνα σε καθεμία από τις παραπάνω περιπτώσεις και κάνει αισθητή την παρουσία της.

(Ακούγεται μουσική του Χριστόδουλου Χάλαρη από "Το Άγιο Πάθος" ως μουσική υπόκρουση στην απαγγελία των παρακάτω κειμένων:)

Απαγγελία: (δημοτικό, μοιρολόγι της Παναγίας)

‘‘Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερ’ αγγέλοι, αρχάγγελοι, όλοι μαυροφορούνε,

σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται,

σήμερα πάνε κι έρχονται στης Παναγιάς την πόρτα.”

Αφηγητής Α΄:

Το δράμα του Ναζωραίου και η αρχαία ελληνική παράδοση παρουσιάζουν καταπληκτική ομοιότητα. Η όμορφη θεά του έρωτα, Αφροδίτη, μοιρολογεί για τον καλό της, το θεϊκό, τον ωραίο Άδωνη. Πέθανε ο εκλεκτός και όλα πάγωσαν, ο ήλιος που χάριζε ζωή στο σκοτάδι βυθίστηκε. Και η η πανέμορφη Αφροδίτη θρηνεί, όπως ο Ορφέας που κι εκείνος έχασε τη λατρευτή του Ευριδίκη.

Απαγγελία: (από το θρήνο της Αφροδίτης για τον Άδωνη)

‘‘Τον Άδωνη θρηνολογώ, τον όμορφο που εχάθη,

«χάθηκεν ο Άδωνις» οι Έρωτες θρηνούνε.

……………………………………………

βάλε τα μαύρα σου, πικρή, και να στηθοκοπιέσαι

σύρε φωνή: ο Άδωνης χάθηκεν, ο καλός σου”.

……………………………………………

‘‘Τον Άδωνη θρηνολογώ κι οι Έρωτες θρηνούνε”

Απαγγελία: (άλλη μαθήτρια)

‘‘Απόθεσέ τον τον πικρό σ’ ολόχρυσο κλινάρι

και στέφανα και λούλουδα μαζί του να τα πάρει·

γιατ’ ως εκείνος πέθανε μαράθηκαν τα άνθη.’’

Αφηγητής Β΄:

Για μια ακόμα φορά η φύση συμπάσχει με τη θεά και της συμπαραστέκεται:

Απαγγελία: (από το θρήνο της Αφροδίτης για τον Άδωνη)

‘‘«Αλί της» λένε τα βουνά, «αλί του» λεν τα δέντρα,

για το δικό της τον καημό και τα ποτάμια κλαίνε,

δακρύζουν για τον Άδωνη στα όρη οι νερομάνες.

Και τα λουλούδια άλικα βάφοντ' από τον πόνο·

μες στα φαράγγια η θεά σέρνει πικρό τραγούδι:

«Αλί της» της Κυθέρειας, ο Άδωνης εχάθη.”

Αφηγητής Γ΄:

Η βλάστηση θρηνεί και πεθαίνει πάλι για της Περσεφόνης την αρπαγή στον Κάτω Κόσμο από τον Πλούτωνα. Ανασταίνονται κι ανθίζουν, όταν επανέρχεται για λίγο.

Αφηγητής Β΄:

Η χαρά της φύσης κάνει τραγικότερο το χαμό των αγαπημένων προσώπων. Ας θυμηθούμε τον ήρωα Αθανάσιο Διάκο και το χαρακτηριστικό δίστιχο που αναφώνησε πριν από το μαρτυρικό θάνατό του:

Απαγγελία:

‘‘Για ιδές καιρό που διάλεξε ο Χάρος να με πάρει,

τώρα που ανθίζουν τα κλαριά και βγάνει η γη χορτάρι”

Αφηγητής Α΄:

Όμως ο πόνος δεν κρατά για πάντα ¾ όσο μεγάλος, δυνατός κι αν είναι ¾ δεν κρατά για πολύ. Η Άνοιξη θα νικήσει το Θάνατο: μετά το Πάθος θα έρθει η Ανάσταση. Η ελπίδα ¾ ο πόθος της αναγέννησης και της αναδημιουργίας σε κάθε επίπεδο ζωής. Για να φτάσεις στην κορυφή, πρέπει να σύρεις το σταυρό σου ¾ για να αγγίξεις τον Παράδεισο, περνάς από την Κόλαση. Όμοια κι ο λαός μας, μέσα από εθνικές δοκιμασίες - απ' τα κόκκαλα βγαλμένος, των Ελλήνων - βγαίνει νικητής και δοξασμένος.

Έτσι, την άνοιξη, εκτός από την Ανάσταση του Χριστού, συνέβη και η Ανάσταση του Έθνους. Κάθε λαός, στην ιστορία του, συναντά περιόδους ακμής, παρακμής και ανάκαμψης. Οι Έλληνες μετά την παρακμή της δουλείας γνώρισαν την ακμή της Ανάστασης του 1821.

Γιατί "Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει"

Απαγγελία: (από το "Άξιον Εστί" του Οδυσσέα Ελύτη)

‘‘Σε χώρα μακρινή και αρυτίδωτη τώρα πορεύομαι.

Τώρα το χέρι του Θανάτου

αυτό χαρίζει τη Ζωή

και ο ύπνος δεν υπάρχει.’’

Αφηγητής Β΄:

Ο θάνατός της κάτω από το ζυγό της δουλείας των κατακτητών (Ρωμαίων, Τούρκων ή Γερμανών) έμοιαζε πάντα με τον προσωρινό θάνατο της φύσης κατά τη διάρκεια του χειμώνα, το θάνατο του θεού Διόνυσου, το θάνατο του Χριστού. Γι  αυτό το ΠΑΣΧΑ το ελληνικό, ο λαός μας το θεωρεί ως τη μεγαλύτερη γιορτή, γιατί ταιριάζει στη μοίρα και στο χαρακτήρα του, είναι η ΛΑΜΠΡΗ γιορτή του.

Αφηγητής Γ΄:

Στη "μέρα της Λαμπρής" του Διονυσίου Σολωμού όλα βρίσκονται σε αρμονία, που ευκολύνει την πραγματοποίηση της προτροπής του ποιητή για συμφιλίωση, ειρήνη και αγάπη ¾ μήνυμα και του λόγου του Χριστού.

Απαγγελία: (απόσπασμα από του Δ. Σολωμού "Ο Λάμπρος, Η ημέρα της Λαμπρής")

‘‘Δάφνες εις κάθε πλάκα έχουν οι τάφοι

και βρέφη ωραία στην αγκαλιά οι μανάδες·

γλυκόφωνα, κοιτώντας τις ζωγραφι-

σμένες εικόνες, ψάλλουν οι ψαλτάδες·’’

Αφηγητής Β΄:

Και το λόγο το λυρικό του Ελύτη ας ακούσουμε λίγο:

Απαγγελία: (από το "Άξιον Εστί" του Οδυσσέα Ελύτη)

‘‘Εκεί δάφνες και βάγια

θυμιατό και λιβάνισμα

τις πάλες ευλογώντας και τα καριοφίλια.

……………………………………

και Χριστός Ανέστη

με τα πρώτα σμπάρα των Ελλήνων.’’

(Ακούγεται μουσική του Σταμάτη Σπανουδάκη: "Χριστός Ανέστη", ορχηστρικό που συνεχίζεται ως μουσική υπόκρουση κατά την αφήγηση και τις απαγγελίες:)

Απαγγελία: (στίχος από του Δ. Σολωμού "Ο Λάμπρος, Η ημέρα της Λαμπρής")

‘‘γλυκειά η ζωή και ο θάνατος μαυρίλα"

Απαγγελία: (απόσπασμα από το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, ΚΗ΄, 2 - 6)

‘‘…και ιδού σεισμός εγένετο μέγας· άγγελος γαρ Κυρίου καταβάς εξ ουρανού προσελθών απεκύλισε τον λίθον από της θύρας και εκάθητο επάνω αυτού. Ήν δε η ιδέα αυτού ως αστραπή και το ένδυμα αυτού λευκόν ωσεί χιών. Από δε του φόβου αυτού εσείσθησαν οι τηρούντες και εγένοντο ωσεί νεκροί.

Αποκριθείς δε ο άγγελος είπε ταις γυναιξί· μη φοβείσθε υμείς· οίδα γαρ ότι Ιησούν τον εσταυρωμένον ζητείτε· ουκ έστιν ώδε· ηγέρθη γαρ καθώς είπε. Δεύτε ίδετε τον τόπον όπου έκειτο ο Κύριος.”

Χορωδία: τραγουδά στίχους από το ‘‘Άξιον Εστί’’ του Οδυσσέα Ελύτη:

‘‘Θε μου Πρωτομάστορα * μέσα στις πασχαλιές και Συ

Θε μου Πρωτομάστορα * μύρισες την Ανάσταση!’’

Απαγγελία:

‘‘ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ ο πικρός και ο μόνος

ο από πριν χαμένος εσύ να ’σαι

Ποιητής που δουλεύει το μαχαίρι

στο ανεξίτηλο τρίτο του χέρι:

ΟΤΙ ΑΥΤΟΣ ο Θάνατος και αυτός η Ζωή’’

Αφηγητής Α΄:

Ειρηνική διάθεση, δάφνες στις εκκλησίες, συμφιλίωση.

Απαγγελία: (απόσπασμα από του Δ. Σολωμού "Ο Λάμπρος, Η ημέρα της Λαμπρής")

‘‘Χριστός Ανέστη! Νέοι, γέροι, και κόρες,

όλοι, μικροί, μεγάλοι, ετοιμαστήτε·

μέσα στις εκκλησίες τες δαφνοφόρες

με το φως της χαράς συμμαζωχθήτε·

ανοίξετε αγκαλιές ειρηνοφόρες

ομπροστά στους Αγίους και φιληθήτε·

φιληθήτε γλυκά χείλη με χείλη,

πέστε «Χριστός Ανέστη» εχθροί και φίλοι.’’

(Ακούγεται μουσική του Antonio Vivaldi, ‘‘η Άνοιξη’’ από το έργο "Οι τέσσερις εποχές")

Αφηγητής Β΄:

Το Πάσχα είναι η γιορτή της αγάπης, της ελπίδας, της συμφιλίωσης με κοινωνικές προεκτάσεις. Ας πάψουν, λοιπόν, οι κοινωνικές διακρίσεις, οι έχθρες, τα μίση και ο πόλεμος. Ειρήνη στις καρδιές των ανθρώπων. Ας προσπαθήσουμε να λεγόμαστε άνθρωποι με τη βαθύτερη σημασία της λέξης.

(Η εκδήλωση κλείνει, ενώ συνεχίζει να ακούγεται σε μεγαλύτερη ένταση η μουσική του Antonio Vivaldi, ‘‘η Άνοιξη’’ από το έργο "Οι τέσσερις εποχές" )

Βιβλιογραφία (ενδεικτική):

¨ Θ. Σ. Έλιοτ, Η έρημη χώρα, μετ. Γιώργου Σεφέρη, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1986

¨ Κώστας Βάρναλης, Το φως που καίει, εκδ. ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα 1975

¨ Γιάννης Ρίτσος, Επιτάφιος, εκδ. ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα 1990

¨ Δ. Σολωμού, Άπαντα, εκδ. ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα

¨ Οδυσσέα Ελύτη, Το Άξιον Εστί, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1979

¨ ΥΔΡΙΑ, μηνιαίο περιοδικό Λόγου και Τέχνης, αρ. 3, Πάτρα Απρίλιος 1973

¨ Βίωνος ‘‘Επιτάφιος Αδώνιδος’’, μετάφρ. Παντελή Μπουκάλα, εκδ. ΑΓΡΑ

¨ Ν. Γ. Πολίτου, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, εκδ. Βαγιονάκη, Αθήναι 1969

¨ Καινή Διαθήκη, Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον

¨ ‘‘Ω, γλυκύ μου έαρ, Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΘΡΗΝΟΣ’’, εκδόσεις του ΦΟΙΝΙΚΑ, Αθήνα 2001

¨ ‘‘Αιγαίο …κάθε σταγόνα ωκεανός’’, επιμέλεια Αθηνά Δούντση, εκδ. Τοπίο

¨ Ιερά Μονή Σινά, εκδ. Ιερά Μονή Σινά, 1985

¨ Οι θησαυροί του Αγίου Όρους, γεν. εποπτεία Αθαν. Δ. Κομίνης, εκδοτική Αθηνών Α.Ε., 1988

Δισκογραφία (ενδεικτική):

¨ Μοιρολόγια και γυρίσματα, Πετρο - Λούκας Χαλκιάς

¨ Μοιρολόγια, Λουδοβίκος των Ανωγείων

¨ Χριστός Πάσχων - Χριστός Ανέστη, Παπαεμμανουήλ Πέτρος και Γρηγόρης

¨ Ραψωδίες, Ειρήνη Παπά, Βαγγέλης Παπαθανασίου

¨ Ωδές, Ειρήνη Παπά, Βαγγέλης Παπαθανασίου

¨ Ω, γλυκύ μου έαρ, Σταμάτης Σπανουδάκης

¨ Τα θεία Πάθη, Πέτρος Γαϊτάνος

¨ Ώρα Ενάτη, Πέτρος Γαϊτάνος

¨ Ύμνοι Μεγάλης Εβδομάδας, ‘‘Εξέδυσάν με’’, Πρωτοψάλτης Βασίλης Καρράς

¨ Ο·μοι, φως του κόσμου, Ύμνοι Μεγάλης Εβδομάδας

¨ Το Άγιο Πάθος, Χριστόδουλος Χάλαρης

¨ Επιτάφιος (ποίηση Γιάννη Ρίτσου), Μίκης Θεοδωράκης

¨ Adagio, Albinogni

¨ Οι τέσσερις εποχές, Antonio Vivaldi